Chapter 4: Community and Society ਸਮੁਦਾਇ ਅਤੇ ਸਮਾਜ
Who Are the Hijras?
The Hijra community represents one of South Asia’s oldest and most visible gender-diverse groups — with histories stretching back over 2,000 years across India, Pakistan, Bangladesh, and Nepal.
Hijras are often referred to as a “third gender” — distinct from men and women — though many identify with a spectrum of identities, including transgender women, intersex people, or gender non-conforming individuals.
This community's name comes from a Persian word loosely translated as eunuch in English, but unlike eunuchs, not all hijras are necessarily castrated. According to the judgement, hijras are biological males who reject their masculine identity and identify either as women, or “not-men”, or “in-between man and woman” or “neither man nor woman”.
Traditionally, the term Hijra refers not only to gender but to a cultural identity rooted in shared language, customs, kinship, and spirituality. Hijras are organized in gharanas (households) under the guidance of a guru, forming extended chosen families that offer belonging and protection to those rejected by their biological families.
Ancient Roots: A Sacred Presence
Long before colonialism, Hijras were respected and even revered in Indian society. In Hindu mythology, they appear as divine figures — present in the Ramayana and Mahabharata.
When Lord Rama left for exile, the story tells that Hijras waited for fourteen years for his return. Touched by their devotion, Rama blessed them with the power to grant fertility and blessings during auspicious occasions — a tradition that continues to this day.
Hijras were also important in Mughal courts, serving as royal advisors, guards of the women’s quarters, artists, and diplomats.
Their position reflected both trust and sacredness — they were believed to carry Shakti, divine feminine energy that balances the universe.
Colonial Erasure and Marginalization
This cultural acceptance began to fade under British colonial rule.
The Criminal Tribes Act of 1871 labeled Hijras as a “criminal tribe,” banning their performances and restricting their movement.
British officials, influenced by Victorian morality, viewed gender fluidity as immoral and sought to erase centuries of indigenous acceptance.
Even after independence, colonial attitudes lingered — Hijras faced discrimination, poverty, and social exclusion. Many were pushed to the margins of society, finding livelihoods in blessings at ceremonies (badhai), dancing, or sex work, not by choice, but due to systemic exclusion from education and employment.
Reclaiming Dignity and Rights
In recent decades, Hijra activists have reclaimed their voice and visibility.
In 2014, the Supreme Court of India recognized Hijras and transgender people as a “third gender,” affirming their right to equality, education, and employment under the Constitution.
Hijra-led organizations today work tirelessly to ensure healthcare access, legal recognition, and safety for their communities. Leaders like Laxmi Narayan Tripathi, Gauri Sawant, and Akkai Padmashali have become powerful advocates for human rights and dignity.
The Spiritual and Cultural Role Today
Even today, Hijras remain a visible and vibrant part of South Asian life.
Their blessings are sought at weddings, births, and festivals, as symbols of fertility, good fortune, and divine power.
While many still face stigma, they also represent strength, continuity, and cultural survival — living proof that gender diversity is not new to our culture but deeply woven into it.
The Hijra community teaches us that gender is not a limitation — it’s an expression of divine creativity.
Their story is one of pain and power, of exclusion and endurance — and, above all, of resilience that refuses to be erased.
ਹਿਜੜੇ ਕੌਣ ਹਨ?
ਹਿਜੜਾ ਕੌਮ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿੱਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੈਂਡਰ-ਵਿਭਿੰਨ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸ 2,000 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ — ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਨਾਮ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਢਿੱਲਾ ਅਨੁਵਾਦ “ਯੂਨੁਕ” (eunuch) ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਯੂਨੁਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਸਾਰੇ ਹਿਜੜੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੋਜਿਤ (castrated) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਅਦਾਲਤੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਹਿਜੜੇ ਉਹ ਜੈਵਿਕ ਪੁਰਸ਼ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਰਦਾਨਾ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸਤ੍ਰੀ, ਜਾਂ “ਨਾ-ਮਰਦ”, ਜਾਂ “ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ”, ਜਾਂ “ਨਾ ਮਰਦ ਨਾ ਔਰਤ” ਵਜੋਂ ਪਛਾਣਦੇ ਹਨ।
ਹਿਜੜਿਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ “ਤੀਸਰੇ ਜੈਂਡਰ” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਜੋ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਪਰ ਕਈ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਟ੍ਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਔਰਤਾਂ, ਇੰਟਰਸੈਕਸ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਜੈਂਡਰ-ਨਾਨ-ਕਾਨਫ਼ਾਰਮਿੰਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਹਨ।
ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, “ਹਿਜੜਾ” ਸ਼ਬਦ ਸਿਰਫ਼ ਜੈਂਡਰ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ, ਰਿਵਾਜ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਹਿਜੜੇ “ਘਰਾਨਿਆਂ” (ਘਰਾਂ) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਹੇਠ ਉਹ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪਰਿਵਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ — ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੜ੍ਹਾਂ: ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਮੌਜੂਦਗੀ
ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਵਾਦ ਤੋਂ ਕਈ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਿਜੜੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਦਰਯੋਗ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਣ ਵਾਲੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰੱਬੀ ਸਰੂਪਾਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ — ਰਾਮਾਯਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਜੰਗਲ ਵਾਸ ਲਈ ਗਏ, ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਜੜੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਉਡੀਕ 14 ਸਾਲ ਤੱਕ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਰਾਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਣ ਅਤੇ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ — ਇੱਕ ਰਿਵਾਜ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਜਨਮ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਰੀ ਹੈ।
ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿਜੜਿਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ — ਉਹ ਰਾਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ, ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਮਹਲਾਂ ਦੇ ਰੱਖਵਾਲੇ, ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਦੂਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਭਰੋਸੇ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ — ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ (ਦਿਵਯ ਇਸਤ੍ਰੀ ਊਰਜਾ) ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਵਾਦ ਅਤੇ ਹਾਸੀਏਕਰਨ
ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। 1871 ਦੇ ਕ੍ਰਿਮਿਨਲ ਟਰਾਈਬਜ਼ ਐਕਟ ਨੇ ਹਿਜੜਿਆਂ ਨੂੰ “ਅਪਰਾਧਕ ਜਾਤ” ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚਲਣ-ਫਿਰਨ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਈ।
ਵਿਕਟੋਰੀਆਈ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜੈਂਡਰ ਦੀ ਲਚਕੀਲਾਪਣ ਨੂੰ ਅਨੈਤਿਕ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਬਦਲਣ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗਾ — ਹਿਜੜਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਦਭਾਵ, ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਤਿਰਸਕਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਆਹਾਂ ਤੇ ਜਨਮ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ‘ਤੇ ਦੁਆ ਦੇਣ (ਬਧਾਈ), ਨਾਚਣ ਜਾਂ ਸੈਕਸ ਵਰਕ ਕਰਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ — ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।
ਮਰਿਆਦਾ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਹਿਜੜਾ ਕਾਰਕੁਨ ਤੇ ਆਗੂ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਗੀ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਹਨ।
2014 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਹਿਜੜਿਆਂ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ “ਤੀਸਰਾ ਜੈਂਡਰ” ਮੰਨਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ।
ਅੱਜ ਕਈ ਹਿਜੜਾ-ਨੇਤ੍ਰਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ, ਗੌਰੀ ਸਾਵੰਤ, ਅਤੇ ਅੱਕਾਈ ਪਦਮਸ਼ਾਲੀ ਵਰਗੇ ਨੇਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਭੂਮਿਕਾ ਅੱਜ
ਅੱਜ ਵੀ, ਹਿਜੜੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਦਿੱਖਣਯੋਗ ਤੇ ਜੀਵੰਤ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਆਵਾਂ ਵਿਆਹਾਂ, ਜਨਮ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ — ਉਤਪੱਤੀ, ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਤਾਕਤ, ਧੀਰਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਸਤੀਤਵ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ — ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਜੈਂਡਰ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਸਾਡੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸਦੀ ਜੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹਕੀਕਤ ਹੈ।
ਹਿਜੜਾ ਕੌਮ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੈਂਡਰ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ — ਇਹ ਰੱਬੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ, ਤਿਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਧੀਰਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ — ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਇਹ ਉਹ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਮਿਟਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।